فرش مشهد

تاریخچه فرش مشهد

با وجود آنکه نمیتوان تاریخ خیلی دقیقی را در خصوص آغاز قالیبافی در استان خراسان رضوی ، تخمین زد اما میتوان گفت این هنر بعنوان یکی از با ارزش ترین صنایع دستی استان خراسان؛ حدود ۱۵۰ سال قدمت دارد. بطور کلی ، هنر فرش بافی در مشهد ، از دوره تیموری به بعد جایگاه ویژه ای را یافت که تا امروز نیز ادامه دارد بطوریکه امروزه  شهر مشهد ، یکی از مهم ترین مناطق بافت فرش دستباف و فرش ماشینی در کل کشور میباشد.
از مشخصه های تاریخی این دوره یعنی دوره تیموری در زمینه فرش مشهد ، آغاز رواج  طرح هراتی یا ماهی در این شهر و مناطق اطراف آن میباشد. در دوره صفویان نیز این صنعت به جایی رسید که پادشاهان صفوی ، اقدام به راه اندازی کارگاه های سلطنتی قالی بافی در مشهد نمودند ، در این دوران عمدتا فرش ها با طرح های گلدار رواج بیشتری در بین مردم یافتند. همچنین از این دوران قالی های فراوانی در موزه‌ها وجود دارد ، جالب است بدانید در فرشهای این دوره بیشتر نقشهای هراتی با رنگ سرمه‌ای لاکی سیر و حاشیه‌های باریک به رنگ زرد روشن به کار رفته که عموما هم از نظر جنس ، ظاهری نرم و مخملی دارند.

یکی از اتفاقات در زمینه تولید فرش مشهد در دوره ی قاجار ، گسترش یافتن فرش بافی از مشهد به کل خراسان قدیم میباشد. همچنین لازم به ذکر است که در این دوران ، فرش های تجاری مورد نیاز اروپای آن زمان در شهر مشهد و شهرهای اطراف آن مانند کاشمر بافته می شدند.
رونق و شکوفایی فرش های بافت مشهد کم کم گسترش پیدا نمود به طوریکه تجار تبریزی اقدام به راه اندازی کارگاه های متعدد قالیباقی نمودند تا بتوانند هرچه بیشتر در صادرات فرش دستباف این شهر به کشورهای خارجی ، پیشرفت کنند اما متاسفانه طولی نکشید که این روند پر سرعت به تعجیل افتاد چراکه نوع عملکرد در تولید این فرشها به گونه ای بود که باعث پایین آمدن کیفیت آنها شده بود ، بافندگان برای درخشندگی بیشتر رنگ ها؛ تار و پودهای بکار گرفته شده در این فرش ها را بیش از حد صیقل میدادند و همین امر منجر به کاهش عمر این فرش ها شده و تا حد زیادی از طرفداران این فرش ها کاسته شد.
برادران عمواوغلی را میتوان از پیشکسوتان در طراحی قالی های مشهد دانست. از جمله مشخصه های منحصر به فرد آثار زیبا و هنرمندانه ی متعلق به برادران عمواوغلی میتوان به استفاده از رنگ های کاملا گیاهی و سنتی ، ریزبافت بودن و همچنین بیشترین تعداد گره در رج شمارهای بالا ، اشاره کرد.

امروزه ، مشهد  یکی از مهم ترین مراکز تولید و تجارت فرش دستباف و ماشینی  میباشد و در صادرات فرش ایران  نیز نقش به سزایی را ایفا میکند. فرش مشهد همواره در کنار فرش تبریز و اصفهان و تهران یکی از چهار قطب تولید فرش در کشور بوده است. در حال حاضر ، استفاده از پشم های مرغوب ، رنگهای گیاهی ، نخ تابی و پرداخت فرش ، مرمت و رفو و وجود کارگاه های متعدد قالیبافی ، همگی از قابلیت های برجسته فرش مشهد است .خوب است بدانید صنعت فرش در مشهد تا جایی پیشرفت کرده که امروزه  چیزی حدود  ۷۰ هزار کارگاه در این زمینه فعال است بطوریکه مردان زیادی به صورت دایم در این کارگاه ها مشغول فعالیت هستند و درآمدشان را از این طریق به دست می آورند.
فرش کردی ، بلوچی ، ترنج ، زیرخاکی ، عشایری و افشان از انواع فرش دستباف در خراسان رضوی است که بطور عمده در شهرستانهای مشهد ، کاشمر ، نیشابور، سبزوار ، قوچان و تربت حیدریه تولید می شوند.

از ویژگی‌های خاص طرح‌های قدیم فرش مشهد میتوان به گل‌های شاه عباسی با ساقه‌های نسبتاً باریک و ظریف اشاره کرد که البته امروز نیز این شیوه به خصوص در طرح‌های افشان ، لچک و ترنج  با حاشیه‌های کتیبه ‌ای در تولیدات شرکتهای تولید فرش مشهد ، مثل شرکت فرش آستان قدس رضوی دیده می‌شود.
عمده طرح هایی که در تولید فرش مشهد به کار میرود عبارتند از :

• نقوش لچک و ترنج
• گلفرنگ
• نقشهای ربعی سعدی
• گل های درشت شاه عباسی با ساقه های نازک و کم عرض و …

از نظر رنگ بندی نیز در فرش های مشهد عمدتا از رنگهایی چون قرمز دانه یا قرمز سیر ، کرم ، رنگ عنا بی ای که مایل به قرمز و قهوه ای نیز هست ، انواع سبز ، انواع آبی و سرمه ای ، استفاده میشود. از استادان و طراحان معروف و هنرمند مشهدی در زمینه فرش نیز میتوان از  محمد عمواوقلی ، علیخان عمواوقلی ، محمد ابراهیم مخملباف ، عباسقلی صابر، حاج غلامرضا اخوان ساج ، علیپور ، میرزا حسن طرحچی و عبدالحمید صنعتکار ، نام برد.

برخی از مهم ترین ویژگی های فنی فرش های مشهد :

• عموما دارهایی که برای بافت فرش از آن استفاده میکنند همگی از نوع عمودی و ثابت میباشد.
• حدودا تا پنجاه سال پیش عمل شیرازه بافی همزمان با بافت انجام می‌شد در حالیکه امروزه پس از اتمام بافت قالی ، شیرازه بافی انجام میشود.
• درست مانند سایر مناطق فرش بافی در ایران ، در بافت فرشهای مشهد نیز از دو نوع گره فارسی و ترکی استفاده می‌شود البته لازم به ذکر است که با وجود اینکه در مشهد استفاده از گره فارسی متداول‌تر و قدیمی تر بوده اما با این وجود در زمان حال اکثر فرشها به روش ترکی بافت ، تولید میشوند.
• هرچند که در گذشته چله کشی به روش فارسی رواج بیشتری داشته اما در زمان معاصر ، این عمل  به روش معروف ترکی انجام می‌شود.
• در عموم فرشهایی که در مشهد تولید میشوند از پشم به عنوان پرز قالی و از نخ پنبه به عنوان تار و پود ، بهره میگیرند.
• یکی از ویژگیهای قالی‌های مشهد داشتن رجشماری  بین ۳۰ تا ۳۵ است  که در موارد ی تا ۴۰ رج  هم میرسد.  البته  در برخی قالی‌های قدیمی معروف عمواوغلی و صابر ، فرشهایی با  رجشمار۱۳۰ نیز می‌توان یافت.

همانطور که پیداست ، مشهد ، مهم ترین مرکز قالی بافی در استان خراسان میباشد و بعد از آن به ترتیب ، بیرجند ، طبس ،کاشمر ، سبزوار و نیشابور در اولویت میباشند.